نویسنده: احمد فرزانه- دانش‌آموخته جامعه شناسی

بعضی از جامعه‌شناسان، به ویژه کسانی که در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ قلم می‌زدند، تمایل داشتند فقر را با توجه به قصور اخلاقی مردم، تنبلی و سستی یا فرهنگ وابستگی آنها تبیین کنند. جامعه‌شناسان دیگر استدلال کرده‌اند که فقر می‌تواند به‌عنوان نتیجه روش‌هایی درک شود که بر اساس آنها منابع و فرصت‌ها به‌طور نابرابر در جامعه توزیع می‌شود. بعضی از جامعه‌شناسان به تاثیر رو به زوال طبقه اجتماعی اشاره کرده‌اند. اما در مقابل، تحقیقات نشان داده است که طبقه اجتماعی و فرایندهای بازتولید طبقاتی، به‌ویژه برای تداوم فقر در طول زمان و در طول نسل‌ها، مهم باقی می‌مانند. موقعیت اجتماعی افراد هنوز تا حد زیادی، بر فرصت‌های موجود برای آن‌ها تاثیر می‌گذارد. آغاز زندگی در فقر به معنای خطر بیشتر فقر در زندگی آینده است.

افزون بر این، سنت‌های اقتصادی کلاسیک ادعا می‌کنند که درنهایت افراد مسئول فقر هستند: انتخاب فقیر شدن. اقتصاد نئوکلاسیک، دلایل فقر را فراتر از کنترل افراد می‌داند. مکاتب کینزی/ نئولیبرال بر نیروهای اقتصاد کلان متمرکز شده و بر نقش دولت در تأمین ثبات اقتصادی و تأمین کالاهای عمومی تأکید می‌کنند. فقر عمدتاً به‌طور غیرمستقیم(غیرارادی) و امری ناشی از بیکاری در نظر گرفته شده است. دیدگاه‌های مارکسیستی/ رادیکال، تبعیض طبقاتی و گروهی را به‌عنوان مرکز فقر در نظر می‌گیرند و نقشی کلیدی برای دولت در دخالت و تنظیم بازارها قائل‌اند. نظریه‌های طرد اجتماعی و سرمایه اجتماعی، نقش عوامل اجتماعی را به‌اندازه‌ عوامل اقتصادی تشخیص می‌دهند. آن‌ها به درک اولیه درکِ پیدایش فقر و استمرار آن در طول زمان کمک می‌کنند.

در اینجا آنچه مهم است پاسخ به این پرسش است که آیا طرد اجتماعی و به‌طور کلی اجتماع باید کانون تجزیه‌وتحلیل فقر باشد(همان‌طور که توسط نظریه‌های طرد اجتماعی و سرمایه اجتماعی تأکید شده، و تا حدی توسط اقتصاددانان مارکسیستی) یا برعکس، افراد باید موردتوجه قرار گیرند؟(همان‌طور که توسط نظریه‌های رایج اقتصادی مورد تأکید قرار می‌گیرد.)

همچنین این سؤال وجود دارد که آیا افراد باید به‌طور فعال مسئول رفاه خود باشند (همان‌طور که مکاتب کلاسیک و جدید معتقدند) یا آن‌ها قربانیان منفعل نقایص‌ نظام اجتماعی – اقتصادی‌اند؟ (همان‌طور که سنت‌های کینزی و مارکسیستی باور دارند.)

پاسخ مردم ایران در پیمایش فرهنگ اقتصادی ایرانیان به این سوال، پاسخی قاطع بوده است و حدود 70 درصد آنان، با هر میزان درآمدی که داشتند این بوده که افراد، تقصیر کم یا خیلی کمی در وضعیت فقیرانه خودشان دارند و این وضعیت، بیش از آنکه ناشی از عدم کار و تلاش آنها باشد، متاثر از عوامل غیرارادی است.